Bạn có bao giờ tự hỏi tại sao chúng ta vẫn chưa có xe bay như trong phim viễn tưởng những năm 80, nhưng lại có thể order giao hàng trong 30 phút qua một ứng dụng? Peter Thiel – người đồng sáng lập PayPal và investor huyền thoại của Silicon Valley – có một câu trả lời gây sốc: Chúng ta đang sống trong thời đại trì trệ lớn nhất lịch sử loài người.
Và AI có thể là tấm phao cứu sinh cuối cùng – hoặc là chiếc đinh cuối cùng đóng vào quan tài của sự đổi mới.
Chúng Ta Đã “Tắt Máy” Sáng Tạo Từ Bao Giờ?
Hãy tưởng tượng bạn là một người sống vào năm 1900. Trong vòng 70 năm tiếp theo, bạn sẽ chứng kiến: tàu hỏa xuyên lục địa, máy bay, kháng sinh, tên lửa, máy tính đầu tiên, và con người đặt chân lên mặt trăng. Mỗi thập kỷ đều mang đến những bước nhảy vọt thay đổi hoàn toàn cách chúng ta sống.
Giờ hãy so sánh với 50 năm qua. Ngoài internet và smartphone, chúng ta có gì? Máy bay Boeing 747 bay năm 1970 vẫn nhanh hơn hầu hết máy bay hiện tại. Concorde – biểu tượng tốc độ của thế kỷ 20 – đã bị “khai tử” vào 2003 và chưa có gì thay thế.
Theo Sean Speer từ The Hub, The Great Stagnation bắt đầu từ giữa những năm 1970, đánh dấu sự chậm lại đáng kể của đổi mới và tiến bộ công nghệ so với 100 năm trước đó.
Ở Việt Nam, chúng ta thấy rõ điều này qua hiện tượng “nhập khẩu công nghệ” thay vì tự nghiên cứu phát triển. Nhiều doanh nghiệp chỉ tập trung vào việc áp dụng những gì đã có sẵn thay vì dám nghĩ tới những breakthrough (đột phá) thực sự.
“Tương Lai Bị Đánh Cắp” – Bài Học Từ Back to the Future
Peter Thiel thường nhắc đến bộ phim “Back to the Future II” như một lời tố cáo. Trong phim, năm 2015 có xe bay, ván trượt bay, thức ăn tự nấu. Thực tế năm 2025? Chúng ta vẫn lái xe bánh cao su, vẫn nấu ăn bằng tay, chỉ khác là có thêm… smartphone.
Đây không chỉ là chuyện công nghệ mà còn là khủng hoảng tâm lý thế hệ. Nhiều bạn trẻ Việt Nam cảm thấy cuộc sống khó khăn hơn thế hệ cha mẹ, bất chấp GDP tăng trưởng. Tại sao? Vì chúng ta đang thiếu những “big dreams” – những giấc mơ lớn có thể thay đổi cuộc chơi.
Startup Việt thường mắc vào bẫy này: thay vì nghĩ cách tái định nghĩa một ngành, họ chỉ nghĩ cách “số hóa” những quy trình cũ. Grab hay Shopee thành công vì họ không chỉ làm app đặt xe hay bán hàng online – họ reconstruct (tái kiến trúc) toàn bộ hệ sinh thái giao thông và thương mại.
Tại Sao Chúng Ta Sợ Rủi Ro Đến Thế?
Thiel chỉ ra một nghịch lý đau lòng: Chính vì quá lo sợ rủi ro, chúng ta đã tạo ra rủi ro lớn nhất – sự trì trệ.
Xem ngành y tế: Mất hàng thập kỷ để đưa một loại thuốc mới ra thị trường. FDA và các cơ quan quản lý y tế trên thế giới đã trở nên cực kỳ thận trọng sau một vài tai nạn. Kết quả? Theo nghiên cứu tại American Affairs Journal, technological stagnation là một lựa chọn – chúng ta chọn an toàn thay vì tiến bộ.
Điều này rất quen thuộc với doanh nghiệp Việt Nam. Chúng ta có văn hóa “ngại thất bại” sâu sắc. Nhưng như câu nói của Thiel: “Không có rủi ro chính là rủi ro lớn nhất.”
Với AI, nếu cứ chờ đến khi “chín muồi 100%” mới triển khai, chúng ta sẽ mãi đi sau thế giới. Trung Quốc và Mỹ dẫn đầu AI không phải vì họ giỏi nhất, mà vì họ dám thử nhất.
AI: Cứu Tinh Hay Kẻ Hủy Diệt Sáng Tạo?
Đây là plot twist lớn nhất trong tư tưởng của Thiel. Ông coi AI là điểm sáng duy nhất có thể phá vỡ vòng luẩn quẩn trì trệ, nhưng cũng cảnh báo AI có thể trở thành “conformist intelligence” – trí tuệ tuân thủ.
Nghĩa là gì? Tưởng tượng AI chỉ học cách tối ưu hóa những gì đã có thay vì sáng tạo ra cái mới. Giống như nhiều chatbot hiện tại: rất giỏi tổng hợp thông tin, nhưng hiếm khi đưa ra ý tưởng truly revolutionary (thực sự cách mạng).
Theo nghiên cứu của webAI về “The Paradox of Progress”, bất chấp những tiến bộ nhanh chóng về computational power (sức mạnh tính toán), các phương pháp cơ bản của AI vẫn hầu như không thay đổi kể từ những năm 1970, giới hạn sự đổi mới thực sự.
Đây là lời cảnh tỉnh cho hệ sinh thái AI Việt Nam: Nếu chỉ coi AI là công cụ cắt giảm nhân sự hay copy-paste ý tưởng từ nước ngoài, chúng ta sẽ biến AI thành một dạng “máy móc trì trệ” thay vì động lực đổi mới.
Transhumanism: Thay Đổi “Vỏ” Hay Thay Đổi “Ruột”?
Thiel có quan điểm provocative (khiêu khích) về phong trào cải thiện con người (transhumanism): Hầu hết chỉ tập trung vào “thay đổi cái vỏ” – sống lâu hơn, khỏe hơn, thông minh hơn – mà không dám động đến “thay đổi cái ruột” – tầm nhìn, giá trị, ý nghĩa sống.
Áp dụng vào doanh nghiệp: Nhiều công ty Việt ứng dụng AI chỉ để làm những công việc cũ nhanh hơn (process optimization), chứ không nghĩ cách transform (biến đổi) cả business model hay tạo ra value proposition (đề xuất giá trị) hoàn toàn mới.
Ví dụ: Thay vì chỉ dùng AI để chatbot chăm sóc khách hàng, tại sao không nghĩ cách dùng AI để tái định nghĩa trải nghiệm khách hàng, tạo ra những dịch vụ chưa từng có?
Nguy Cơ “Antichrist” Toàn Cầu
Đây có lẽ là phần gây tranh cãi nhất trong tư tưởng Thiel. Ông cảnh báo rằng, càng sợ hãi rủi ro (AI, vũ khí sinh học, biến đổi khí hậu), nhân loại càng dễ chấp nhận một “one-world state” (nhà nước toàn cầu) nhân danh an toàn.
Nghe có vẻ hoang tưởng? Nhưng nhìn cách các quy định AI đang được thảo luận trên toàn thế giới: Tất cả đều hướng tới kiểm soát chặt chẽ hơn là khuyến khích sáng tạo.
Theo nghiên cứu về Regulatory Challenges, các thách thức quy định trong đổi mới dược phẩm đã trở thành rào cản đáng kể ảnh hưởng cả tốc độ và hiệu quả của các liệu pháp mới đến thị trường. Cùng pattern này đang lặp lại với AI.
Với Việt Nam, câu hỏi đặt ra: Làm sao cân bằng giữa quản lý rủi ro và tạo không gian cho đổi mới? Nếu cứ quy định “an toàn trên hết”, chúng ta có thể tự triệt tiêu cơ hội vàng của AI.
Mâu Thuẫn Của Chính “Cha Đẻ” Palantir
Thiel thừa nhận một điều mỉa mai: Chính các công nghệ ông tạo ra như Palantir có thể trở thành công cụ cho “Big Brother” (Những người thống trị trong tiểu thuyết của George Orwell). Theo nghiên cứu về vai trò của Palantir, công ty này đang có quyền truy cập lớn chưa từng có vào dữ liệu nhạy cảm và tác động đến tự do cá nhân.
Đây chính là con dao hai lưỡi mà mọi doanh nghiệp AI phải đối mặt: Công nghệ bạn xây dựng để giải quyết vấn đề có thể tạo ra vấn đề khác to hơn.
Bài học cho startup Việt: chủ động thiết kế cơ chế giám sát xã hội ngay từ đầu, thay vì chờ đến khi bị “bắt buộc” mới tuân thủ.
Chúng Ta Đã Sống Trong “Antichrist” Mềm?
Câu hỏi tầm nhìn từ Thiel: Chúng ta có đang sống trong một thế giới hòa bình và an toàn nhưng cái giá là không có đổi mới?
Nhìn quanh: Cuộc sống hiện tại rất an toàn, predictable (có thể dự đoán), nhưng cũng rất… nhàm chán. Không còn những breakthrough khiến cả thế giới phải “wow” như thời Apollo hay Internet đời đầu.
Điều này phản ánh ở việc nhiều bạn trẻ Việt cảm thấy thiếu sense of purpose (cảm giác có mục đích). Tại sao? Vì không còn những “impossible missions” (nhiệm vụ bất khả thi) để chinh phục.
AI có thể thay đổi điều này – nếu chúng ta dám sử dụng nó để giải quyết những bài toán lớn: biến đổi khí hậu, nghèo đói, giáo dục, y tế… thay vì chỉ tối ưu hóa quảng cáo hay analyze data (phân tích dữ liệu).
Lối Thoát: “Đừng Chờ Sư Tử Cắn Mới Nhảy”
Thiel kết luận bằng một call to action (lời kêu gọi hành động) mạnh mẽ: Chỉ có một cách duy nhất thoát khỏi trì trệ – chấp nhận mạo hiểm và tái sinh khát vọng sáng tạo.
Câu chuyện ông kể: Một người đi bộ gặp sư tử, phải lựa chọn giữa chạy trốn (có thể bị đuổi kịp) hay đối đầu (có thể thắng). Phần lớn chọn chạy trốn và… tất nhiên bị bắt.
Áp dụng vào AI: Đừng chờ đợi “perfect conditions” (điều kiện hoàn hảo) mới bắt đầu. Bởi vì perfect conditions không bao giờ tồn tại, và trong khi chờ đợi, cơ hội đã chuyển sang tay người khác.
Roadmap Cho Ecosystem AI Việt Nam
- Dám nghĩ lớn: Thay vì chỉ làm chatbot, hãy nghĩ cách dùng AI giải quyết những vấn đề cơ bản của xã hội.
- Accept failure fast: Tạo văn hóa “fail fast, learn faster” (thất bại nhanh, học hỏi nhanh hơn). Mỗi thất bại là một bước gần hơn tới thành công.
- Build responsibly: Xây dựng AI có trách nhiệm, nhưng đừng để “trách nhiệm” trở thành cái cớ để không dám thử nghiệm.
- Global mindset: Từ ngày đầu, nghĩ cách scale ra thế giới chứ không chỉ tối ưu cho thị trường Việt.
- Create new categories: Đừng cạnh tranh trong game cũ, hãy tạo ra game mới.
Kết luận: AI không chỉ là về công nghệ – nó là về mindset (tư duy). Nếu chúng ta tiếp tục với tư duy “an toàn là trên hết”, AI sẽ chỉ là một công cụ tối ưu hóa thay vì là catalyst (chất xúc tác) cho những đột phá.
Như Thiel nói: “We live in a world where courage is in short supply.” (Chúng ta sống trong thế giới thiếu hụt lòng can đảm).
Câu hỏi dành cho bạn: Liệu bạn có đủ can đảm để biến AI thành chiếc chìa khóa mở cửa tương lai, thay vì chỉ là một công cụ khóa chặt hiện tại?
